قانون خاک و خون به دو اصل اساسی در تعیین تابعیت افراد اشاره دارد و در تمام جهان اجرا می‌شود. قوانین مرتبط با تابعیت و اعطای اقامت در کشورهای مختلف یکی از مهم‌ترین موضوعاتیست که مهاجران و خانواده‌ها در هنگام اقامت یا تولد فرزندان در یک کشور دیگر با آن مواجه می‌شوند. توجه کنید که علارغم اینکه ما اغلب به این دو اصل با هم اشاره می‌کنیم، اما این دو قانون کاملا جدا و مقابل یکدیگر هستند. این قوانین به‌ عنوان دو اصل مهم در این زمینه مطرح می‌شوند و کشورهایی که از این اصول پیروی می‌کنند، شرایط و قوانین ویژه‌ای برای اعطای تابعیت به فرزندان تازه متولد شده یا والدین آن‌ها دارند. در ادامه، بیشتر به جزئیات قوانین خاک و خون در آلمان و تأثیر آن بر تابعیت و اقامت والدین می‌پردازیم.
 

اصل خاک

اصل خاک (Jos Soli) به عنوان یک قانون ملیتی مهم در دنیا اعمال شده و 33 کشور (به علاوه دو قلمرو) از آن پیروی می‌کنند. طبق این اصل، هر فردی که در خاک یک کشور پیرو قانون خاک متولد شود، تابعیت آن کشور را به‌طور خودکار دریافت می‌کند. این اصل معمولا در کشورهای مهاجرپذیر همچون آمریکا، دومینیکا، آرژانتین، برزیل، شیلی و بسیاری از کشورهای آمریکای لاتین رایج است. در این کشورها، تولد کودک در خاک به‌خودی‌خود کافیست تا او تابعیت کشور را کسب کند؛ حتی اگر والدین تابعیت دیگری داشته باشند.
 

قانون خاک در کدام کشورهاست

همانطور که گفتیم، 33 کشور (به علاوه 2 قلمرو) در دنیا از اصل خاک برای اعطای تابعیت استفاده می‌کنند که بعضی از آن‌‎ها شامل ایالات متحده آمریکا، دومینیکا و برزیل هستند. کشورهای پیرو اصل خاک معمولا مهاجرپذیر بوده و قصد جذب و افزایش اتباع خود را دارند. تعداد بسیاری از کشورهای تابع قانون خاک در قاره آمریکای شمالی و آمریکای جنوبی قرار دارند. نکته جالب این است که هیچدام از کشورهای اروپایی از اصل خاک بدون قید و شرط پیروی نمی‌کنند. تنها بعضی از آن‌ها با اضافه کردن شروط و تبصره شکلی از اصل خاک را در کشور خود اجرا می‌کنند.

اصل خون

اصل خون (Jus sanguinis) برخلاف اصل خاک هیچ ارتباطی به مکان تولد فرد ندارد. جالب است بدانید اکثر کشورها در دنیا از قانون خون پیروی می‌کنند. طبق اصل خون تابعیت فرد از طریق والدین به فرزند منتقل می‌شود. یعنی اگر والدین فرد تابع یک کشور پیرو سیستم خون در تابعیت باشند، فرزندشان نیز به تبع والدین، تابعیت آن کشور را دریافت می‌کند؛ حتی اگر در خارج از کشور مزبور متولد شده باشد. این اصل در کشورهایی مانند آلمان، ایران و ژاپن به‌کار می‌رود. به عنوان مثال، قانون خون در کشور آلمان به‌طور عمده بر قوانین تابعیت تأثیر می‌گذارد و فرزندانی که یکی از والدینشان تابعیت آلمانی داشته باشد، در هر کشوری متولد شوند به‌طور خودکار تابعیت آلمان را دریافت می‌کنند.

 

سیستم خاک و خون در ایران

همانطور که گفتیم، کشور ایران از آن دسته کشورهای آسیاییست که سیستم خون در تابعیت را در قانون ملیتی خود اجرا می‌کند. اما به علت وجود ویژگی‌های مهم و جداگانه در قانون خاک و قانون خون، تلاش شده قوانین ملیتی این کشور به بهترین شکل خود و ادغامی منصفانه از این دو اصل وضع شود. اما به صورت کلی، قوانین ملیتی ایران بیشتر به سمت اصل خون متمایل است. در واقع، طبق قانون ملیتی ایران، افراد زیر ایرانی محسوب می‌شوند:

• افرادی که تابعیت خارجی آن‌ها اثبات نشده باشد.
• افرادی که از والدین ناشناس و در داخل ایران متولد شده‌اند.
• زنان خارجی که شوهر ایرانی دارند.
• افرادی که فارغ از محل تولد (چه داخل، چه خارج از ایران) پدر ایرانی دارند.
• افرادی که درون مرزهای ایران متولد شده و یکی از (یا هردو) والدینشان خارجی هستند.
• کسانی که داخل ایران به دنیا آمده و پدر خارجی آن‌ها بعد از رسیدن به سن 18 سالگی حداقل یک سال بیشتر در ایران ساکن بوده‌اند.
• افراد خارجی که موفق به اخذ تابعیت ایرانی شده‌اند.

قانون جدید تابعیت ایران که از سال 2019 به بعد در ایران اجرا شد، حاکی از این است که کودکانی که خارج از ایران از یک مادر ایرانی و پدر خارجی متولد می‌شوند نیز تابعیت ایرانی خواهند داشت. برخلاف قانون خون، ایران طرفدار قانون خاک نیست. اما به منظور جلوگیری از بی‌تابعیتی افراد، تابعیت خاک در ایران به کودکانی داده می‌شود که پدر یا مادر خارجی آن‌ها (یا هردوی آن‌ها) در ایران به دنیا آمده باشند. همچنین، اگر شخصی که داخل ایران به دنیا آمده پدر خارجی داشته باشد، در صورتی پدر وی بعد از رسیدن به سن 18 سالگی حداقل یک سال بیشتر در ایران ساکن باشد، ایرانی خواهد بود.
 

دلایل طرفداران سیستم خون

هر کشور با توجه به فرهنگ، مذهب، اهداف و ارزش‌های مردمی قانون ملیتی خود را تنظیم می‌کند. اما اگر نگاهی به امار و رویه قانونی کشورهای جهان بیندازیم، متوجه می‌شویم که تعداد کشورهای پیرو اصل خون بسیار بیشتر از کشورهای پیرو اصل خاک است. معمولا کشورهایی از قانون خاک پیروی می‌کنند که تمایل به جذب مهاجر دارند. اما دلیل طرفداران سیستم خون در چند مورد خلاصه می‌شود. معمولا کشورهای تابع قانون خون ملی‌گرا هستند و تمایل دارند از حاکمیت خود مراقبت کنند. به عبارت دیگر، حفظ ریشه مردم و فرهنگ آن‌ها در اصل خون اولویت دارد.

البته، معایب اصل خون نیز باید حتما مورد توجه مقامات قانونی کشور قرار گیرند. به عنوان مثال، فردی که در یک کشور پیرو اصل خون از والدین ناشناس متولد می‌شود، چه تابعیتی خواهد داشت؟ به همین علت، بعضی کشورها به منظور جلوگیری از بی تابعیتی افراد، قانون خاک را با شرط و شروط خاص و معین اعمال می‌کنند.
 

تابعیت آلمان از طریق تولد

در آلمان، قانون خون پایه‌ای‌ترین معیار برای اعطای تابعیت است. بر اساس قانون تابعیت آلمان، اگر یکی از والدین کودک آلمانی باشد، کودک به‌طور خودکار تابعیت آلمان را کسب می‌کند، حتی اگر در خاک کشوری دیگر متولد شده باشد. اما در شرایطی خاص، اصل خاک نیز در آلمان اعمال می‌شود.
برای مثال، اگر کودکی از والدینی غیر آلمانی در خاک آلمان متولد شود و والدین او حداقل 8 سال اقامت قانونی در آلمان داشته باشند، کودک می‌تواند تابعیت آلمانی کسب کند. همچنین در صورتی که والدین دارای مجوز اقامت دائم (Aufenthaltserlaubnis) باشند، این شانس بیشتر می‌شود. این قانون به‌ویژه برای کودکانی که والدین آن‌ها مهاجرانی با اقامت طولانی مدت هستند، فرصتی برای دستیابی به تابعیت آلمان است. در آلمان، شرایط اخذ تابعیت از طریق تولد بر اساس معیارهای مختلفی تعیین می‌شود. مهم‌ترین این معیارها عبارتند از:

• تابعیت والدین: کودک به‌طور خودکار تابعیت آلمان را دریافت می‌کند، اگر حداقل یکی از والدین دارای تابعیت آلمانی باشد.
• اقامت والدین: اگر والدین خارجی هستند اما حداقل 8 سال اقامت قانونی و پیوسته در آلمان داشته باشند، فرزند متولد شده در خاک آلمان می‌تواند تابعیت این کشور را دریافت کند.
• وضعیت اقامت والدین: والدین باید دارای مجوز اقامت دائم یا نوعی از اقامت قانونی طولانی‌مدت باشند تا کودک بتواند تابعیت آلمانی را دریافت کند

 

اخذ اقامت والدین از طریق تولد فرزند

همانطور که گفتیم، کشور آلمان از اصل خاک پیروی نمی‌کند. درواقع تا قبل از سال 2000، قانون ملیتی آلمان کاملا بر اساس اصل خون بود. اما از سال 2000 به بعد این کشور شکلی از اصل خاک را وارد قانون ملیتی خود کرد. طبق این قانون کودکانی که در کشور آلمان از والدین خارجی متولد شوند با یک شرط تابعیت آلمان را دریافت می‌کنند؛ شرط مزبور این است که حداقل یکی از والدین کودک به مدت حداقل 8 سال به صورت قانونی در آلمان سکونت داشته و هنگام تولد کودک اقامت دائم آلمان را داشته باشد. البته این کودکان باید بعد از رسیدن به سن 21 سالگی، بین تابعیت والدینشان و تابعیت آلمانی، یکی را انتخاب کنند (Optionspflicht).
بر اساس قانون خاک تولد فرزند در آلمان برای والدینی که خود تابعیت یا اقامت دائم این کشور را ندارند، می‌تواند به‌عنوان یک فرصت برای اخذ اقامت قانونی فرزندان استفاده شود. به عبارت دیگر، در صورتی که کودک تابعیت آلمانی دریافت کند، والدین می‌توانند از این مزیت بهره‌مند شوند و برای اقامت قانونی درخواست دهند. به‌طور کلی، اخذ اقامت والدین از طریق تولد فرزند به‌صورت مستقیم و فوری امکان‌پذیر نیست، اما وجود فرزندی با تابعیت آلمانی، فرصت‌های بیشتری برای اقامت و حتی درخواست برای تابعیت والدین ایجاد می‌کند.
در برخی موارد، والدینی که از طریق فرزندشان اقامت آلمان را دریافت کرده‌اند، بعد از گذشت مدتی مشخص می‌توانند برای تابعیت اقدام کنند. اما باید توجه داشت که این فرآیند به شرایط خاص خانواده و قوانین جاری در آلمان بستگی دارد.

نتیجه‌گیری
قانون «خاک و خون» در آلمان نقش مهمی در تعیین تابعیت افراد دارد. آلمان به‌طور عمده از اصل خون پیروی می‌کند، اما شرایطی نیز وجود دارد که بر اساس اصل خاک می‌توان تابعیت آلمانی را دریافت کرد. تولد فرزند در آلمان فرصتی برای اخذ تابعیت این کشور است و والدینی که اقامت قانونی در این کشور دارند، می‌توانند از این شرایط بهره‌مند شوند. با توجه به پیچیدگی قوانین و شرایط مختلف، آگاهی از قوانین مرتبط با تابعیت و اقامت از اهمیت بسیاری برخوردار است. از این رو، مشاوره با وکلای متخصص در امور مهاجرت و تابعیت می‌تواند برای خانواده‌ها بسیار مفید و کارآمد باشد.